bouwen met leem - Margriet Markerink creatieve concepten

We worden opgewacht door de heer des huizes en zonder omwegen meegetroond naar de werkplek: de toekom-stige woonkamer. Eenmaal binnen, krijgen we vrijwel meteen de bijzondere charme van het bouwen met leem gedemonstreerd. Thea van Hoof en kachel-bouwer Roland Voppel staan druk met elkaar te overleggen. Ze hebben zojuist de Finoven, een milieuvriendelijke houtverbrandings-kachel, van een laag leem voorzien. 'De eerlijkheid gebiedt mij te zeggen dat de leemlaag op de kachel is vermengd met gips', onderbreekt Laurens het tweegesprek. Voppel vult aan: 'Goed, 100 procent milieuvriendelijk is het niet, maar gips geeft het omhulsel van de kachel extra stevigheid en dat maakt het gebruik ervan functioneel genoeg om er geen schaamtegevoel aan over te hoeven houden.'

Wie met leem wil werken, moet geduld hebben. De strolemen binnenmuren zijn zo'n 20 tot 25 centimeter dik. Afhankelijk van de weersomstandig-heden en het seizoen, doen ze er ongeveer een maand over om te drogen. Het is dus zaak zo vroeg mogelijk in het voorjaar te beginnen met bouwen, zodat er optimaal van warme lente- en zomerdagen kan worden geprofiteerd. Op de ruwe basiswand, die meer stro dan leem bevat, wordt vervolgens een laag leem zonder stro aangebracht. Pas als die droog is, kan de afwerklaag er overheen.

Thea en Laurens laten ons een andere zeer bijzondere toepassing van leem zien: leem als de ideale warmtegeleider. Twee van de binnenwanden zijn 'hol' en ca. 24 cm. dik. Ze bestaan uit platen van hypocaster, een speciaal soort gips. De holle wanden zijn via een buizensysteem aangesloten op de Finoven, die maar één keer per dag hoeft te worden gestookt om de hele dag een behaaglijke warmte te leveren. Voppel legt uit hoe dat mogelijk is: 'Vergelijk het maar met een fenomeen dat zich hoog in de bergen voordoet. Het is daar vinnig koud. Toch kan men er bij temperaturen onder nul nog behoorlijk luchtigjes gekleed buiten zitten. Dit dankzij de stralingswarmte van de zon. Het op de wand aangebrachte lemen omhulsel geeft, zij het heel geleidelijk en zeer gelijkmatig, ook stralingswarmte af. De hele wand is als het ware de warmtebron, de radiator. 25 kg droog hout is voldoende voor een etmaal aangename stralingswarmte. Bijkomend voordeel is de afwezigheid van lucht- en dus ook stofcirculatie. Wie een stofallergie heeft, moet op muurverwarming overgaan', eindigt hij zijn betoog.

Hoe zijn Thea en Laurens op het idee gekomen om leem als bouwmateriaal te gebruiken? Laurens: 'Ik had als docent Spaans en Algemene Taalwetenschappen jarenlang met m'n hoofd gewerkt en verlangde ernaar met m'n handen te gaan werken. Mijn grote ideaal was om op den duur helemaal zelfvoorzienend te worden. De eerste stap daartoe was het behalen van mijn 'groentenboerdiploma'. Daarna ben ik gaan werken in een natuurvoedingswinkel waar ik op een dag klanten enthousiast hoorde vertellen over hun oude boerderijtje en het bouwen met leem. We zijn gaan kijken en waren meteen om.' De voordelen van leem zijn legio. In de allereerste plaats is het milieuvriendelijk. Er zijn geen energieverslindende fabricage-processen voor nodig om het klaar voor verwerking te maken, dus geen schadelijke stoffen die in de atmosfeer worden geloosd. Daarbij is het spotgoedkoop, evenals de toegevoegde materialen stro en riet. 

Heeft leem dan alleen maar voordelen? 'Nee, natuurlijk niet': zegt Thea. 'Het is bijvoorbeeld erg arbeidsintensief. Daarbij is het aanmaken van stroleem ook nog eens zwaar werk. Maar daar hebben we iets op gevonden. Leem mag zich dan in een toenemende belangstelling verheugen, weinigen kennen de fijne kneepjes van de leembouw. Daarom hebben we onlangs een leembouwworkshop gegeven. Zo'n twaalf deelnemers hebben hier in de praktijk de leembouwtechnieken kunnen leren en wij konden die vierentwintig extra handen goed gebruiken. Er zijn die dag zo'n tien balen tarwe- en gerstestro verwerkt. Nu, twee maanden later, zitten we op honderd balen stro en zestien kuub leem en het eind begint zo langzamerhand in zicht te komen.'

Voor de familie De Lange uit Vaassen ( gemeente Epe ) leek het eind ook in zicht, toen op 4 mei 1996 hun uit 1720 stammende boerderij na een kortsluiting vrijwel tot op de grond toe afbrandde. De familie nam zich voor de boerderij in haar volle glorie te herstellen, maar zag op tegen de hoge kosten daarvan. Toen herinnerden ze zich een artikel over leembouw dat ze kort daarvoor hadden gelezen en de lage kosten trokken hen over de streep. Als we de familie De Lange bezoeken, nadert de verbouwing haar voltooiing. Alle binnenwanden zijn van leemsteen, hier ruw afgewerkt, daar weer glad gestreken, sommige egaal van kleur, andere weer een combinatie van okergeel met reebruin. Enkele ervan zijn beschilderd met Auro, een mileuvriendelijke verfstof die men zelf kan mengen met kleurstoffen uit b.v. caseine. Caseine is niets anders dan de (gedroogde) kwarkbacil die een lichtgroene tint oplevert. Voor zowel de aannemer als de schilder was dit de eerste keer dat ze met leemproducten hebben gewerkt en beiden hebben er veel van opgestoken, krijgen we te horen. Ook in deze woning domineert de met leem afgewerkte Finse houtverbrandingskachel. Als oven, als bron van muurverwarming en als gebruiks- en kunstobject. De vrouw des huizes vertelt begeesterd: 'We hebben de vorm van kachel en schoorsteen zelf bedacht. Neem nu dat doorkijkje van de kamer naar de keuken. De oorspronkelijke kachelmuur die de woonkamer van de keuken scheidde liep door tot aan het gebint. Gevolg: de woonkamer baadde in het licht, maar de keuken kwam in een donkere hoek te liggen. Dat wilden we veranderen. Nu houdt de wand zo'n twintig centimeter voor het gebint al op, waardoor de keuken meer licht vangt. Dat daardoor die ene balk op zichzelf komt te staan, is niet erg, want we hebben de kachelmuur in grillige boomstronkvormen laten eindigen. Geen enkel ander materiaal laat dat zo gemakkelijk met zich doen. En de buitenmantel van de kachel straalt zo'n heerlijke warmte af dat je er tegenaan kunt zitten. Daarom hebben we er zitjes op aangebracht. De katten zullen die in de winter ook wel weten te vinden.'

Leem bestaat uit zand, klei en silt, dat qua korrelgrootte tussen zand en klei inzit. Het komt vrij bij erosie en kan kant-en-klaar worden 'geoogst' bij klei- en zandgroeves. Daar treft men het aan op aparte hopen waar het als 'nutteloos afval' opgeslagen ligt. Het zelf vervaardigen op de bouwplaats is ook een optie. Leem heeft een lange geschiedenis als bouwmateriaal. De woonhutten in Afrika zijn ervan gemaakt. Een ieder kent de karakteristieke vakwerk-boerderijen in Limburg, maar weinigen weten dat de oudst bekende lemen huizen, opgegraven bij Turkestan (Turkije), dateren van 8000 voor Chr. en nog minder bekend is dat maar liefst een derde deel van de wereldbevolking nog steeds in lemen huizen woont.

Leem kan op diverse manieren worden verwerkt. Vermengd met water, geperst en gedroogd (ingedicht), levert het LEEMSTEEN op. Het drogen neemt twee tot drie weken in beslag. Het bouwen met leemsteen is kinderlijk eenvoudig: de stenen worden in water gedompeld, waardoor ze plakkerig worden, en vervolgens gestapeld.

STROLEEM wordt verkregen door stro te vermengen met water. Met het aldus ontstane mengsel kunnen wanden, vloeren en dakelementen worden gemaakt. Ter illustratie: voor 1 kuub strolemen wand is 75 kg stro en een halve kuub leem nodig. De leem maakt het stro onbrandbaar. Een strolemen wand met een dikte van 40 cm heeft een dusdanige warmte-isolerende werking dat deze voldoet aan de huidige nieuwbouw-eisen. Dan is er nog LEEMSTUC, bestaande uit drooggemalen klei, gehakseld gerstestro, zand en water. Het kan aangebracht worden op diverse ondergronden, waaronder riematten die op een houten stijl- en regelwerk zijn bevestigd. Om een goede hechting te krijgen, wordt op de eerste leemstuclaag jute gespannen, waarna er een tweede laag overheen gaat. Afwerken gebeurt met een papje van fijn zand, klei, caseine en water. Ook wordt, ter decoratie en om kleur- en vormnuances te verkrijgen, wel eens gekleurd zand toegevoegd of schelpen. Een lemen wand hoeft niet te worden behangen of geverfd, maar kan worden verfraaid en afgewerkt met LEEMFINISH dat uit verschillende soorten zand en klei bestaat.

De beroemde vakwerkhuizen en boerderijen in met name Zuid-Limburg zijn schoolvoorbeelden van praktisch bouwen. Men gebruikte zoveel mogelijk materiaal uit de directe omgeving, zeker als het om de constructie van wanden ging. Naar men aanneemt, waren er in de prehistorie en in de Middeleeuwen al wanden van beleemd vlechtwerk. Het vakwerkhuis bestond uit een met leem opgevuld houtskelet dat voor de stabiliteit van het bouwwerk zorgde. Het ving de druk-, trek- en buigkrachten op die ontstonden door de werking van het hout. Een vakwerk-wand werd door stijlen regels verdeeld in vakken van ongeveer één bij twee meter. Tussen de horizontale regels werden verticale staken geklemd, aan de bovenkant in een holte, aan de onderkant in een groef. Het vlechtwerk was veelal van wilgetenen, maar ook berk, hazelaar en lijsterbes voldeden. Het vlechtwerk werd aan beide zijden besmeerd met een brij van leem. De leem van een vakwerkhuis kon de meest uiteenlopende toevoegingen bevatten. Droog gebluste poederkalk, kort gehakseld stro, kaf, de urine van paarden of koeien, maar soms ook vlasresten, hooi of koehaar werden aan het leemmengsel toegevoegd om krimpen te voorkomen. Deze grove onderlaag werd bepleisterd met enkele fijnere bovenlagen die het oppervlak mooi glad maakten. Traditionele vakwerkhuizen werden met kalk gewit; zowel het hout als de leem, met het doel het hout en de leem te beschermen tegen de invloed van weer en wind. Om die reden werd er om de twee jaar gewit. Maar men witte ook om de stijlen en de regels te camoufleren. Een lemen huis had immers een lagere status dan een bakstenen woning. In onze tijd echter wordt aan het wonen in een vakwerkhuis een bepaalde status toegekend die nog wordt geaccentueerd door het zwarten van het vakwerk. De combinatie vakwerk met een bakstenen vulling treft men ook regelmatig aan. Als één of meerdere rijen stenen schuingeplaatst zijn, is dit niet ter decoratie, maar kan men ervan uitgaan dat de vakwerkpanelen vroeger opgevuld waren met beleemd vlechtwerk en dat het later aangebrachte metselwerk niet helemaal paste.

Wie wèl met leem als bouwmateriaal wil werken maar nìet genoeg tijd of geduld heeft om het zelf te winnen, te vervoeren, te mengen en te verwerken, kan kiezen voor de aanschaf van kant-en-klare leemproducten. Men betaalt hiervoor aanzienlijk meer, maar de voordelen op de langere termijn wegen op tegen de hogere aanschafkosten. Leem komt zachtjesaan uit de 'alternatieve' hoek en wordt in steeds bredere kring geaccepteerd als bouwmateriaal dat in een moderne woonomgeving thuishoort.

BRONNEN:

Boerderijen bekijken ( Stichting Historisch Boerderij-onderzoek )

Leembouwtechnieken 1 en 2 ( Leembouw Nederland, Amsterdam )

Tekst: Margriet Markerink

Fotografie: Margriet Markerink en Vuurmeesterswebsite

Video: You Tube